Stara szkoła w Kańczudze

Jak wyglądała i gdzie się znajdowała stara szkoła w Kańczudze, w której uczył mój pradziadek Jakub Ćwikła (lata 1907-1910) oraz jego pierwsza żona Stanisława (lata 1906-1907)?

Najstarszy zapis dotyczący kańczudzkiej szkoły pochodzi z 1629 r. Szkoła mieściła się wtedy w jednym z trzech budynków wikarii¹⁾Jerzy Motylewicz „Dzieje Kańczugi”, Przemyśl 1984 r., str. 118. Z kolei w 1744 r. opis z wizytacji biskupa brzmi:

”(…) szkoła na cmentarzu przy starej wikarii, z drzewa w węgły budowana, gliną oblepiona, w ścianach spróchniała – stara, zła. Dachem gontowym, starym, złym podbita, na słupach sosnowych. Drzwi do sieni z cmentarza stare, proste, złe, na biegunach. Sień mała bez powały i podłogi. Z niej po prawej ręce drzwi sosnowe. W niej powała z drewna łupanego, stara, podpierana. Okien dwoje, w drewno oprawnych. Na przeciw druga taka izba…”²⁾Tamże.

Prawdopodobnie wobec tego zarówno wikaria, jak i szkoła znajdowały się przy ówczesnym cmentarzu. Czy był on zlokalizowany w tym samym miejscu, gdzie cmentarz współczesny? Na to pytanie nie znam jeszcze odpowiedzi.

W 1758 r. informacja dotycząca szkoły brzmi zagadkowo: szkoła przy parochii, urządzona w domu zajmowanym przez parocha³⁾Tamże, str. 119. Czy jest to budynek tożsamy ze wspominaną 12 lat wcześniej przycmentarną wikarią? Współczesna plebania została wybudowana dopiero w 1869 r.

Zaglądnijmy do nieocenionego ks. Jana Kudły:

…”Obok kościoła łacińskiego leży szkoła dwuklasowa, o 3 nauczycielach, budynek drewniany i takiż nieopodal szpital, na górce”…⁴⁾ks. Jan Kudła „Historia miasteczka Kańczugi 1889 r. pisana”, Rzeszów 2009 r., str. 30-31

…”Więc najpierw [Karol Kellerman] pomyślał o szkole. Pierwszy daje 1000 fl gotówki i część drzewa budulcowego; zachęcone tem miasto i gminy Niżatyce i Żuklin przyczyniają się również do budowy, tak, że w r. 1865 stanęła już murowana szkoła o 4 salach na placu niegdyś kościelnym, t.j. gdzie dzisiaj stoi. Równocześnie zapisuje na nauczyciela śpiewu 2000 fl, od których procent 100 fl rocznie ma iść na krzewienie śpiewu kościelnego”… ⁵⁾Tamże, str. 67

Bardziej wiarygodny, bo operujący konkretami  wydaje się drugi wpis. Ksiądz Kudła pisał to w 1889 r. Nie sądzę, żeby do 1908 r. coś się w infrastrukturze szkolnej zmieniło. Wg książki, Kellerman wybudował szkołę na placu kościelnym, więc musiał być to budynek bardzo blisko kościoła. Zastanawia w opisie księdza, że raz szkoła opisywana jest jako „drewniana”, a raz jako „murowana”.

W okresie międzywojennym szkoła również mieściła się w budynku przykościelnym. Zachował się arcyciekawy dokument „Sprawozdanie lekarza miejskiego z wyniku inspekcji Publicznej 7-o kl. Szkoły Powszechnej im. Króla Jana Sobieskiego w Kańczudze dokonanej zgodnie z zarządzeniem Starostwa Przeworskiego z dnia 6/XI 1934 r. L.Z. 1/30/34″⁶⁾Akta dotyczące Publicznej Szkoły Powszechnej im. Króla Jana Sobieskiego w Kańczudze

Kańczuga, dnia 13 listopada 1934.

Sprawozdanie lekarza miejskiego z wyniku inspekcji Publicznej 7-o kl. Szkoły Powszechnej im. Króla Jana Sobieskiego w Kańczudze dokonanej zgodnie z zarządzeniem Starostwa Przeworskiego z dnia 6/XI 1934 r. L.Z. 1/30/34

• Ad 1a Budynek szkolny jest położony przy ulicy Szkolnej nr 310. Okna zwrócone są na południe w przeważnej liczbie sal szkolnych.
• b Sąsiedztwo: w odległości 8 m jest kamienica plebańska od strony zachodniej – a od strony wschodniej w odległości 1 m od granicy dom mieszkalny F. Muzyczki.
• c Od ulicy budynek jest odsunięty 3 m, w obejściu szkolnem znajdują się ustępy i budynek gospodarski, w którym mieści się drewutnia.
• 2 Plac szkolny w obszarze 25,24 m2. Jest ogródek o powierzchni 3 ar, a boisko mierzy 6 ar 90 m².
• 3 Stan sanitarny izb szkolnych:
• a 9 sal o powierzchni podłogi a’ 41 m², a obj. 170 m³
•    1 sala o powierzchni podłogi a’ 64 m², a obj. 234 m³
•    1 sala o powierzchni podłogi a’ 37 m², a obj. 138 m³
•    Przeciętnie przypada na 1 dziecko 3.50 m³ powietrza.
• b Podłoga z desek sosnowych zaprawiona zaprawą pyłochłonną.
• c Ściany i sufit bielone.
• d Ławki przeważnie 3 osobowe
• e Dzienne oświetlenie jest zadowalające. Stosunek powierzchni świetlnej do podłogi wynosi 1:5.
• f Przewietrzanie odbywa się zapomocą okien podczas przerw, a w czasie nauki zapomocą przewietrzników. W izbach szkolnych, na korytarzach i schodach znajdują się spluwaczki z codziennie zmienianą wodą.
• 4 Wejście do szkoły jest przestronne. Kraty są przed wejściowemi drzwiami. Ściany korytarzy są bielone. 2 klatki schodowe należycie oświetlone. Lekcje gimnastyki odbywają się w sali szkolnej na ten cel przeznaczonej. Za szatnię służy korytarz.
• 5 Ustępy szkolne oddzielne dla chłopców i dziewcząt o 8 przedziałach, dobrze oświetlone i czysto utrzymane.
• 6 Umywalnie są urządzone w klasach.
• 7 Zaopatrzenie szkoły w wodę. Na podwórzu jest studnia, jednak z tej studni woda do picia nie jest zdrowa. Dlatego są 4 beczki blaszane na wodę przywożone z wodociągu, kranem puszcza się wodę do garnków do picia. Każdy uczeń i uczennica ma swój numerowany garnuszek szkolny emaljowany, zawieszony na osobnych w tym celu urządzonych szarugach na boczkach zaopatrzonych identycznemi numerami, jak garnuszki. Projektowane jest doprowadzenie wody z wodociągu do budynku szkolnego.

Stan budynku szkolnego, światło, powietrze, czystość i porządek w szkole bez zarzutu. Tak, że w tych warunkach za wzór ta szkoła służyć może.

Kańczuga 14go listopada 1934

Dr Sawicki

lekarz szkolny (od 1898 r.)

Moja mama wspomina, że pod hasłem „stara szkoła” może się kryć budynek późniejszej „starej” poczty lub ten obok, gdzie były za jej czasów salki katechetyczne. Pomocne być może będzie przewertowanie przy najbliższej okazji materiałów dostępnych w bibliotece publicznej w Kańczudze.